ارزش تربیت و موعظه(قسمت اول)

ارزش تربیت و موعظه(قسمت اول)
پدیدآورنده:حجة‏الاسلام والمسلمین محمد محمدی اشتهاردی ،
خلاصه:
کلمات کلیدی:
«و اذ قال لقمان لابنه و هو یعظه یا بنی; به خاطر بیاور، هنگامی که لقمان به فرزندش - در حالی که او را موعظه می‏کرد - گفت: پسر جانم‏» (سوره لقمان - 13)
ارزش تربیت، به ویژه تربیت فرزند
لقمان به مساله تعلیم و تربیت که هدف انبیاء است‏بسیار اهمیت می‏داد، و خود در این راستا مربی نمونه، و معلم اسوه و آموزگار الگو بود، چنانکه در قرآن و احادیث، چهره لقمان همه جا این گونه دیده می‏شود، و باید از این حکیم الهی این درس بزرگ را آموخت و به مساله تعلیم و تعلم، و تربیت ارزش فوق العاده داده و آن را در خط سرآغاز اولویت‏ها قرار داد، تا آنجا که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «ان الله و ملائکته حتی النملة فی حجرها و حتی الحوت فی البحر، یصلون علی معلم الناس الخیر; خداوند و فرشتگانش و همه موجودات حتی مورچه در لانه‏اش و ماهی در دریا بر آموزگار درس‏های نیک درود می‏فرستند .» ()
لقمان در مورد تربیت، به تربیت فرزند، بیش از دیگران اهمیت می‏داد، و یکی از حقوق بزرگ فرزند بر پدر را که حق تربیت است، رعایت می‏کرد، و خود را در این رابطه مسؤول جدی می‏دانست، و به این نکته توجه داشت که در قیامت عذاب کسی که نسبت‏به تربیت افراد خانواده خود بی‏تفاوت باشد، از همه بیشتر است، و مسؤولیت تربیت اولاد در ردیف مسؤولیت رهبر نسبت‏به امت قرار گرفته است، چنان که رسول اکرم (ص) فرمود: «الا کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته، فالامیر علی الناس راع، و هو مسئول عن رعیته، والرجل راع علی اهل بیته، و هو مسئول عنهم، فالمرئة راعیة علی اهل بیت‏بعلها و ولده، و هی مسئولة عنهم، الا فکلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته; آگاه باشید همه شما نگهبانید، و همه در برابر کسانی که مامور نگهبانی آنها هستید مسؤولید، رهبر حکومت اسلامی نگهبان مردم است، و در برابر آنها مسؤول است، مرد نگهبان خانواده خویش، و در برابر آنها مسؤول است، زن نیز نگهبان خانواده خویش، در برابر آنها مسؤول است، بدانید که همه شما که مامور نگهبانی آنها هستید مسؤول آنها می‏باشید .» ()
شیوه تربیت از مکتب لقمان
در مورد نتیجه‏گیری بهینه در مساله تربیت، اموری لازم است، در راس آنها مهر و محبت، و شخصیت دادن و احترام نمودن به طرف مقابل، نقش بسیار مهمی دارد، به طوری که ضد آن یعنی خشونت و تندی و تحقیر و بی‏اعتنایی به او، آن چنان سوء اثر دارد که بهترین سخن تربیت‏به او مانند کلوخ زدن به سنگ است .
لقمان هنگام موعظه به فرزندش چنان که در آیه 13 و 17 از آیات مورد بحث (آیات 13، 16، 17، 18 و 19 سوره لقمان) آمده، سه بار از فرزندش با جمله «یا بنی‏» تعبیر می‏کند، این تعبیر در فارسی معادل با جملاتی مانند: ای پسرکم، ای پسرجانم، ای فرزند دلبندم، ای عزیزم می‏باشد، و با این تعبیر محبت‏آمیز، عواطف او را جذب می‏کند، و با سرآغازی مهرانگیز، روح و روان او را با عطر حکمت‏خوشبو می‏سازد . این تعبیر «یا بنی‏» در گفتار پیامبران و امامان (ع) زیاد دیده شده، از جمله در قرآن از زبان نوح (ع) و از زبان یعقوب (ع) نسبت‏به فرزندش یوسف () (ع) آمده است، با این که پسر نوح (ع) جزء مخالفان بود، در عین حال نوح (ع) برای جذب او به آیین حق، از تعبیر مهرانگیز «یا بنی‏» با او به گفتگو پرداخت . و حضرت علی (ع) در یک وصیت‏به فرزندش امام حسن (ع) (نامه‏31 نهج البلاغه) سیزده بار، با جمله «یا بنی‏» به او خطاب می‏نماید .
از آنجا که این مساله از مسایل مهم تربیتی است، لازم است‏به تجزیه و تحلیل بیشتر بپردازیم .
چنان که گفتیم در مسایل تربیتی، مهر و محبت و پرهیز از تحقیر، و شخصیت دادن و احترام به فرزند و . . . از اصل اساسی و سنگ زیرین تربیت صحیح است که نقش مهم در جلب عواطف دارد، به گفته جلال الدین مولانا:
از محبت تلخ‏ها شیرین شود
وز محبت مس‏ها زرین شود
از محبت‏خارها گل می‏شود
وز محبت‏سرکه‏ها مل می‏شود
از محبت‏سجن گلشن می‏شود
بی‏محبت روضه گلخن می‏شود
از محبت نار نوری می‏شود
وز محبت دیو حوری می‏شود
از محبت‏سقم صحت می‏شود
وزمحبت قهر رحمت می‏شود

از محبت مرده زنده می‏شود
وزمحبت‏شاه بنده می‏شود ()
برای توضیح بیشتر نظر شما را به شمه‏ای از گفتار و رفتار پیامبر (ص) و امامان (ع) در این راستا جلب می‏کنیم:
نخست از آغاز تشکیل خانواده شروع می‏کنیم، محبت و صمیمی بودن زن و شوهر نسبت‏به همدیگر، اساس سالم سازی و ساختن بستر خوب برای تربیت فرزندان خوب است .
رسول خدا (ص) فرمود: «خیرکم خیرکم لاهله و انا خیرکم لاهلی; بهترین شما کسی است که نسبت‏به خانواده‏اش رفتار نیک کند، و من چنین هستم .» ()
امام صادق (ع) فرمود: «کل من اشتد لنا حبا اشتد للنساء حبا; هر کسی که بیشتر ما را دوست دارد زنان (همسر خود) با بیشتر دوست دارند .» ()
شخصی از دختری خواستگاری کرد، پدر او به محضر امام رضا (ع) آمد و چنین پرسید: یکی از بستگانم از دخترم خواستگاری کرده، ولی بداخلاق است، آیا جواب مثبت‏به او بدهم؟
آن حضرت در پاسخ فرمود: «اگر بد اخلاق است پاسخ مثبت‏به او نده‏» ()
حضرت علی (ع) فرمود: بهترین زن برای ازدواج کردن با او، زنی است که دارای پنج‏خصلت‏باشد:
1 - سازگار 2 - نرم خو 3 - اهل تفاهم و رفاقت‏با شوهر 4 - و هنگام خشم شوهر، خود را کنترل کند و آثار خشم از او دیده نشود تا شوهرش راضی گردد 5 - زنی که هرگاه همسرش غایب شد، در غیاب او اموال و آبروی او را حفظ کند، چنین بانویی از کارگزاران سرافراز خدا است .» ()
پس از محبت دو سویه زن و شوهر، نوبت‏به محبت‏به فرزند می‏رسد، که آن نیز بسترسازی آماده و مهیا برای تربیت فرزند سالم است . مردی به حضور رسول خدا (ص) آمد و گفت: ما قبلت صبیا قط; من هرگز کودکی را نبوسیده‏ام‏» ، وقتی او رفت پیامبر (ص) فرمود: «هذا رجل عندی من اهل النار; این مردی است که در نزد من از اهل دوزخ است .» ()
امام صادق (ع) نقل کرد: روزی رسول خدا (ص) نماز ظهر را با مردم به جماعت‏خواند، ولی بر خلاف معمول، دو رکعت آخر نماز را با شتاب تمام کرد، بعد از نماز، مردم از آن حضرت پرسیدند: «آیا حادثه تلخی روی داد که شما نماز را این گونه (با شتاب) انجام دادید؟ .»
آن حضرت در پاسخ فرمود: «اما سمعتم صراخ الصبی; آیا شما صدای گریه کودک را نشنیدید؟»
معلوم شد آن حضرت، برای آرام کردن و نوازش مهرآمیز به کودک، نمازش را با سرعت‏به پایان رسانده است . ()
نتیجه این که یکی از عوامل مهم که نقش سرنوشت‏ساز در استوار نمودن ساختار معنوی و تربیتی کودک دارد، محبت و نوازش و یاری مهرانگیز به او، و پرهیز از خشونت‏های ناروا نسبت‏به او است .
یونس بن رباط می‏گوید: روزی امام صادق (ع) از پیامبر (ص) نقل کرد که فرمود: «رحم الله من اعان ولده علی بره; خداوند رحمت کند کسی را که فرزندش را به نیکی کاریش یاری کند .»
من به امام صادق (ع) عرض کردم: «شیوه این گونه یاری به فرزند چگونه است؟ فرمود: «یقبل میسوره و یتجاوز عن معسوره، و لا یرهقه و لا یخرق به; آنچه را که در حد توان او است از او بپذیرد، و آنچه را برایش سخت است از او بگذرد، و به او ظلم و تحمیل نکند و نسبت جهل و ابلهی به او ندهد .» ()
و در مورد شخصیت دادن به فرزند و افراد دیگر، و پرهیز از تحقیر نسبت‏به آنها، نیز باید توجه جدی داشت که اگر بی‏احترامی و تحقیر در میان باشد، مانع بزرگی برای اثر گذاری تربیت‏خواهد شد، بلکه اثر بسیار نامطلوبی می‏گذارد، و افراد مورد نظر را عقده‏ای بار می‏آورد و به سر حد کفر و انحراف شدید می‏کشاند، این مساله به خصوص در مورد فرزند، قطعا باید مورد توجه قرار گیرد . یکی از محققان جامعه شناس می‏نویسد: «پدر و مادر و مربیان باید به کودک احترام بگذارند، و غرور او را سرکوب ننمایند، و به عبارت دیگر از هر موضوعی که عقده حقارت و خودکم‏بینی در کودک ایجاد می‏کند، دوری نمایند، و در بزرگسالان نیز، مساله چنین است، باید احترام کافی به مردم کرد، تا احساس کمبود و حقارت ننمایند، و گرنه سر از عقده حقارت بیرون آورده و منشا انحرافات و گناهان خواهد شد .»
رسول خدا (ص) فرمود: «اکرموا اولادکم و احسنوا ادبهم یغفرلکم; به فرزندان خود احترام بگذارید و تربیت آنها را به نیکویی انجام دهید، که خداوند گناهان را می‏بخشد .» ()
در اسلام سفارش شده: بین فرزندانتان، تبعیض قائل نشوید، عدل و مساوات در امور را بین آنها حفظ کنید، با آنها به نیکویی سخن بگویید، نام بد روی آنها نگذارید، و با القاب زشت از آنها یاد نکنید، اگر خواستید به خاطر بعضی از امتیازات به بعضی از کودکان جایزه‏ای بدهید، و می‏دانید که چنین کاری موجب تحقیر کودکان دیگری می‏شود، یا مخفیانه انجام دهید یا به گونه‏ای باشد که موجب تحقیر دیگران نشود، چرا که تحقیر موجب آلودگی روح و روان تحقیر شده و باعث‏ساختن بستر انحرافی در وجود او می‏شود، بر همین اساس پیامبراکرم (ص) فرمود: «لایکذب الکاذب الا من مهانة نفسه; دروغگو دروغ نمی‏گوید، مگر به خاطر خواری نفس خود .» ()
شگفت این که خواری نفس و تحقیر به قدری انسان را بی‏محتوا می‏کند و زمینه انحرافات مختلف را در انسان پدیدار می‏سازد که فرعون برای استحمار قوم خود از همین راه استفاده کرد، چنان که قرآن می‏فرماید: «فاستخف قومه فاطاعوه; () فرعون قوم خود را خوار و سبک شمرد، در نتیجه آن قوم از او اطاعت کردند .»
برهمین اساس امیرمؤمنان علی (ع) می‏فرماید: «من هانت علیه نفسه فلاتامن شره; آن کس که شخصیتی برای خود قائل نیست، از شر او برحذر باش .» () و نیز می‏فرماید: «من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة; آن کس که نفس خویش را گرامی دارد، آن را با گناه خوار نمی‏کند .» ()