ارزش تربیت و موعظه(قسمت دوم)

ارزش تربیت و موعظه(قسمت دوم)
سخنی پیرامون موعظه
لقمان برای تربیت نفوس از شیوه‏های مختلف بهره می‏جست، که می‏توان گفت‏بیشترین آنها از راه موعظه و پندهای عبرت‏انگیز و امر به معروف و نهی از منکر بود . موعظه یکی از کاربردترین و عمیق‏ترین روش برای ارشاد و هدایت است . در اهمیت مساله ارشاد و هدایت، همین قدر بس که پیامبر (ص) هنگامی که حضرت علی (ع) را برای ارشاد مردم یمن، به آن سامان فرستاد، به او فرمود: «و ایم الله لئن یهدالله علی یدیک رجلا خیر لک مما طلعت علیه الشمس; سوگند به خدا اگر خداوند به وسیله تو یک نفر مرد را هدایت کند، برای تو بهتر است از آنچه که خورشید بر آن می‏تابد .» ()
پیامبران در راستای ارشاد مردم از حکمت (استدلال و منطق) و موعظه نیکو و مجادله و بحث‏های ستیزآمیز ولی نیکوتر، استفاده بسیار کردند، چنانکه این مطلب در مورد پیامبر اسلام (ص) در آیه 125 نحل آمده است . موعظه حسنه که در این آیه آمده از دو کلمه تشکیل شده: 1 - کلمه موعظه یعنی استفاده کردن از عواطف انسان‏ها، که با تحریک صحیح عواطف، می‏توان توده‏های عظیم مردم را به طرف حق متوجه ساخت 2 - کلمه حسنه اشاره به این است که آن موعظه‏ای اثر بخش است که از هرگونه آلودگی مانند تحمیل، فشار، خشونت، غرض ورزی، و تحقیر خالی باشد، وگرنه به عکس موجب تحریک، لجاجت و سرکشی طرف مقابل می‏شود، بنابراین موعظه وقتی اثر نیک خود را می‏گذارد و قلب‏ها را چیره می‏سازد، که آمیخته با حسن نیت، و پاکی سخن و زیبایی آن باشد، البته قابلیت قابل نیز لازم است، چرا که باران در شوره زار، گل و باغ و میوه نمی‏رویاند، با این که لطیف و زلال است و به عکس آب مسموم و آلوده نیز باعث آفت‏های دیگر می‏شود .
واعظ باید متعظ باشد، نخست‏خود را اصلاح کند تا سخنش در دیگران اثربخش باشد، چرا که اگر سخن از قلب برآید لاجرم بر دل نشیند، موعظه شده نیز باید خود را به گونه‏ای بسازد که دارای گوش شنوا و چشم بینا و دل آگاه و پندپذیر باشد، وگرنه همچون آهن موریانه خورده‏ای است که با صیقل پاک نمی‏شود، چرا که بر قلب سیاه که نشانه‏اش گوش کر، چشم کور، و دل بسته است، موعظه سودی نمی‏بخشد، چنان که میخ آهنین بر سنگ فرو نمی‏رود، بلکه میخ کج‏شده یا میخ شکسته می‏شود .
امیر سخن حضرت علی (ع) می‏فرماید: «الدنیا موعظة لمن اتعظ بها; دنیا محل اندرز است‏برای آن کس که از آن اندرز گیرد .» ()
نیز آن حضرت در اندرز خود به فرزندش امام حسن (ع) می‏فرماید: «و احی قلبک بالموعظة; قلبت را با موعظه و اندرز زنده کن‏» و در عبارت دیگر می‏فرماید: «و لا تکونن ممن لاتنفعه العظة الا اذا بالغت فی ایلامه، فان العاقل یتعظ بالآداب، والبهائم لایتعظ الا بالضرب; از کسانی نباش که پند و اندرز به آنها سود نمی‏بخشد، مگر آن زمانی که او را بسیار توبیخ کنی، چرا که عاقلان با اندرز و آداب، پند می‏پذیرند، اما چارپایان با زدن .» ()
و نیز باید دانست که در مسیر راه موعظه، حجاب‏هایی قرار دارند که باید آنها را از سر راه برداشت، قدر جامع این حجاب‏ها همان غرور و غفلت است، بر همین اساس علی (ع) فرمود: «بینکم و بین الموعظة حجاب من الغرة; بین شما و موعظه پرده‏ای از غرور و غفلت (مانند شهوات و هوس‏ها) وجود دارد .» ()
پی‏نوشت‏ها:
1) کنز العمال، حدیث 28736; میزان الحکمة، ج‏6، ص‏473 .
2) ورام بن ابی فراس، مجموعه ورام، ج‏1، ص‏6 .
3) هود (11) آیه‏42 .
4) صافات (37) آیه‏102 .
5) یوسف (12) آیه‏5 .
6) دیوان مثنوی، به خط میرخانی، دفتر دوم، ص‏143 .
7) شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج‏14، ص‏122 .
8) بحارالانوار، ج‏103، ص‏228 .
9) همان، صفحه‏235 .

10) امالی شیخ طوسی، ج‏1، ص‏379 .
11) شیخ کلینی، فروع کافی، ج‏6، ص‏50 .
12) همان، ص‏48 .
13) همان، ص‏50 .
14) علامه طبرسی، مکارم الاخلاق، ص‏222 .
15) غرر الحکم، ج‏2 .
16) زخرف (43) آیه‏54 .
17) تحف العقول، ص‏574 .
18) غرر الحکم .
19) بحارالانوار، ج‏19، ص‏167 .
20) نهج البلاغه، حکمت 131 .
21) همان، نامه‏31 .
22) همان، حکمت 282 .